Over een slimme, doortastende 19de eeuwse arbeidster in de papiernijverheid

Vanaf het ontstaan aan het eind van de 17de eeuw was de Noord-Hollandse papiernijverheid een innoverende bedrijfstak met wereldwijd een omvangrijke afzet. Bekend zal zijn dat de Amerikaanse "Declaration of Independence" op Zaans papier werd gedrukt.
Een aantal van die molens waar deze befaamde papieren werden vervaardigd lagen in de Duinstreek bij Alkmaar, verreweg de meeste echter langs de Zaan, met name in het achterland van plaatsjes als Koog aan de Zaan, Zaandijk en Wormerveer.

Om een idee te krijgen hoe het traditionele papiermaken plaatsvond en van de nog overgebleven materiële sporen van de papiermakers in het Zaanse landschap, bekijk de Rondleidingen op deze website.

De geschiedenis van de papiernijverheid is evenwel veel meer dan die van techniek en van materiële zaken. Het dagelijks leven met zijn zwarigheden en de wederwaardigheden van individuen wordt daarin nauwelijks zichtbaar. Slechts enkele overgebleven archiefstukken en dagboeken werpen daarop wat licht. In dat kader is dit verhaal van Femmetje Fleischman zo aardig.

Een spionne aan de Zaan?

Alle pre-industriële bedrijven hadden zo hun eigen bedrijfsgeheimen, het ambachtelijk papiermaken vormde daarop geen uitzondering. Fabricagestappen zoals het sorteren, mengen en malen van de grondstoffen evenals het lijmen van het papier waren fabriekseigen onderdelen van het productieproces waarbij de een de ander niet graag om een hoekje liet kijken.

Uiteraard waren de papierfabrikanten wel geïnteresseerd in wat er elders gebeurde. Om daarachter te komen verenigden zij zich zo nu en dan in tijdelijke 'comparities' om kennis te kopen. Zo werkte een groot deel van de Zaanse papierindustrie in 1811 samen om een Franse papiermaker te betalen die in Engeland had gewerkt en bereid bleek te zijn om het geheim van een nieuwe Engelse papiersoort, het velijnpapier, te onthullen. Maar ook het omgekeerde kwam voor, Zaanse bedrijfskennis verdween over de grens. Dankzij een enkele loslippige papiermaker konden buitenlandse technologen soms tot in minutieus detail beschrijven hoe het er in de Nederlandse papier molens productietechnisch gezien aan toeging.

In deze handel heeft Femmetje Fleischman haar eigen rolletje gespeeld waarover later meer. Op de papiermolens werkten veel vrouwen die essentiële en veel vakbekwaamheid vereisende maar slecht betaalde, ongezonde taken verrichtten. Het verhaal begint waar Femmetje samen met haar man Jan Mulder op De Phoenix, een papiermolen bij Alkmaar werkte. Deze molen kan gekenschetst worden als een zeer bloeiend bedrijf dat op grote schaal o.m. naar Amerika exporteerde maar waar aan het begin van de 19de eeuw de zaken niet langer goed gingen.

Femmetjes eerste werkplek: de papiermolen Phoenix te Egmond aan den Hoef onder Alkmaar.
[klik op de afbeelding voor een vergroting]

Het verhaal gaat dat de eigenaar van de Phoenix, de oude Jan Veenhuysen, de controle over het bedrijf had verloren en de werknemers deden waar zij zin in hadden. Toen hij op zekere dag de arbeiders laveloos in de molen aantrof, zou hij het bedrijf eenvoudig gesloten hebben. Fleischman trok naar de Zaan waar zij opnieuw in de papiernijverheid aan de slag ging. Het zal inderdaad flink mis zijn gegaan op De Phoenix want op de een of andere manier was Femmetje in bezit gekomen van het lijmrecept. Lijmen, waarbij het papier voor inkt ondoordringbaar werd gemaakt en daardoor beschrijfbaar, was een van de lastigste onderdelen van het ambachtelijk papier maken. Hoe deze "diefstal" van het bedrijfsgeheim zich heeft voltrokken weten wij niet. Wel dat de Zaanse papiermakers graag van de door Femmetje aangeboden mogelijkheid om het recept in handen te krijgen, gebruik maakten.

Allereerst verkocht zij het aan papiermaker Jan Kool; later toen zij werkte op de molen De Eendragt van het bedrijf Van Gelder heeft zij het daar nogmaals kunnen verhandelen. Of zij er echt veel beter van is geworden weten wij niet, want in het verslag van de transactie, dat is aangetroffen in het archief van Van Gelder Zonen, zijn de bedragen weggeknipt. Waarschijnlijk was de hele affaire voor haar niet meer dan een meevaller in de strijd om het dagelijks bestaan. Van echtgenoot Jan Mulder wordt gezegd dat hij afwezig was in landsdienst (wellicht was hij gewoon weggelopen?) zodat Femmetje het moeilijk zal hebben gehad om rond te komen in een tijd waarin de bestaanszekerheid onderaan de sociale ladder vele malen geringer was dan tegenwoordig.

  

De werkvrouw en de papiermaker. Een anonieme tijdgenote van Femmetje aan het werk. Papierfabrikant Pieter Smidt van Gelder, hoofd van de firma Van Gelder Schouten en onderhandelingspartner van Femmetje, ten kantore.

Wat haar motieven waren, of zij aanleg had voor spionage of gewoon behoefte aan geld, zullen wij wel nooit weten.

Spionne, dievegge of ondernemend typetje, wie het weet mag het zeggen.... Wij, van bureau De Facto denken het wel te weten, zie de titel van dit stuk.

Het verhaal van Femmetje en haar geheime lijmrecept zoals bewaard in het Archief van Van Gelder Zonen onder de recepten en verbeteringen bij de bereiding van papier, 1807-1845.